WPROWADZENIE
„Zaczęto badać procesy pamięci, ćwiczenia, warunkowania i okazało się, że cała dziedzina uczenia się u ludzi i u zwierząt jest dostępna badaniom za pomocą metod eksperymentalnych. Ważnych rezultatów dostarczyły doświadczenia nad myśleniem, wynalazkami i rozwiązywaniem problemów, coś niecoś dało się zrobić w dziedzinie badań nad uczuciami, motywacją, a nawet wolą. Prawie każdą formę ludzkiej aktywności można było poddać wstępnym, orientacyjnym badaniom, które wykazały możliwość bardziej wnikliwych eksperymentów. Dziś jesteśmy skłonni uważać horyzonty, jakie ma przed sobą psychologia eksperymentalna, za równie szerokie jak horyzonty psychologii w ogóle, choć przyznać trzeba, że niektórych najważniejszych problemów nie umiemy jeszcze poddać ścisłemu eksperymentowi.”
- ze wstępu do „Psychologia eksperymentalna” R. S. Woodworth’a i H. Schlosberg’a.
Zadania eksperymentatora
Eksperymentator usiłuje poddać kontroli warunki, w których zachodzi zjawisko, a jeśli mu się to uda, zdobywa pewną przewagę nad obserwatorem, który po prostu przygląda się tylko przebiegowi zjawisk nie wywierając na nie żadnego wpływu. Eksperymentator może wpływać na pojawienie się zjawiska tylko wtedy, gdy sam sobie tego życzy, i dlatego potrafi w pełni (1)przygotować się do dokładnej obserwacji. Może (2)powtórzyć swą obserwację w tych samych warunkach w celu jej sprawdzenia, może też opisać swe warunki i umożliwić innym eksperymentatorom powtórzenie doświadczeń i sprawdzenie rezultatów. Może systematycznie (3)zmieniać warunki i badać, jak zmieniają się wówczas rezultaty. Jeśli trzyma się starej, standardowej „reguły jednej zmiennej”, stara się wówczas o ustalenie wszystkich warunków z wyjątkiem jednego czynnika, z którego robi swą „zmienną eksperymentalną” i któremu przypisuje zaobserwowane zmiany rezultatów. Reguła jednej zmiennej nie zabrania zmieniania jednocześnie dwóch, a nawet większej liczby czynników, ale eksperyment musi wówczas być tak skonstruowany, aby eksperymentator mógł z uzyskanych danych wywnioskować, jaki był wpływ zarówno pojedynczych zmiennych, jak też ich ewentualnego współdziałania.
Niektóre terminy i symbole
Koniecznym warunkiem przeprowadzenia eksperymentu jest istnienie organizmu, który spełniałby rolę osobnika badanego i odpowiadał na stosowane w eksperymencie bodźce. Bodziec oznaczymy literą S (stimulus), a reakcję badanego literą R, samego badanego, czyli organizm oznaczymy literą O oraz eksperymentatora literą E.
Eksperyment psychologiczny możemy określić za pomocą symboli S-O-R, co oznacza, że E (domyślny) stosuje pewien bodziec (lub sytuację) działając nim na receptory O i obserwuje, w jaki sposób reaguje O. Typ eksperymentów wskazanych przez tą formułę pokazuje sytuację, w której E stawia sobie za cel wykrycie procesów zachodzących w organizmie i pośredniczących między bodźcem a reakcją motoryczną.
Inny typ eksperymentów, dających na ogół lepsze wyniki, to taki, gdzie E nie usiłuje obserwować bezpośrednio procesów zachodzących w O, ale stara się wykryć je pośrednio, za pomocą zmieniania warunków i wynikających stąd zmian reakcji. Jakie warunki może E zmieniać i stosować je jako swoje zmienne eksperymentalne? Na bodźce odmienne O reaguje w sposób rozmaity, muszą więc istnieć związane z bodźcami zmienne czynniki S. Badany reaguje odmiennie na jeden i ten sam bodziec zależnie od stanu w jakim się znajduje. Istnieją, więc zmienne O (czynniki O), które wywierają wpływ na reakcje. Gdy w pewnej chwili organizm zareaguje, reakcja będzie zależna od bodźców działających w danej chwili i od czynników istniejących w tej chwili w organizmie: R = f (S,O) reakcja jest funkcją czynników S i czynników O. W pojedynczym eksperymencie obiera się za zmienną eksperymentalną pewien szczególny czynnik S lub czynnik O i obserwuje się określoną zmienną R. Jeżeli chodzi o kontrolę tych zmiennych to należy stwierdzić, że można mieć wpływ na środowisko, ponieważ E potrafi zmienić środowisko w skład którego wchodzą miejsce eksperymentu oraz aparatura..
Komunikacja wizualna
Rozpoczynając prezentowanie problemów, którymi zajmuje się komunikacja wizualna, należałoby stwierdzić, że rozważania te dotyczyć będą jednej z rodzajów komunikacji wizualnej, mianowicie komunikacji graficznej.
Podstawowa funkcją komunikacji graficznej jest zamiar „źródła” czyli „nadawcy” wywarcia wpływu na „odbiorcę”. To dążenie do wpływania na stan lub zmianę tego stanu u odbiorcy przybiera, ogólnie rzecz ujmując, dwie formy. Nadawca dąży; albo (1)do zmiany zakresu poznania odbiorcy (poprzez zwiększenie jego wiedzy, słownictwa, umiejętności) lub (2)do zmiany postaw odbiorcy (poprzez zwiększenie jego preferencji lub zmniejszenie uprzedzeń w stosunku do jakiegoś przedmiotu, osoby, grupy). Często obydwie funkcje przeplatają się, jak choćby wtedy, gdy postawa odbiorcy w stosunku do jakiegoś przedmiotu musi być zmieniona, zanim wiedza w tym zakresie zostanie powiększona. Proces, w którym nadawca zmierza do ukształtowania lub poszerzenia wiedzy odbiorcy można nazwać (1)procesem informowania. Natomiast proces, w którym nadawca dąży do kształtowania lub zmiany postaw odbiorcy można nazwać (2)procesem perswadowania.
Stosując te określenia do dziedziny projektowania można powiedzieć, że projektant przekazuje informację wtedy, gdy przedstawia w sposób wizualny, w jaki sposób przedmiot jest zbudowany, lub jakie składniki tego przedmiotu mogą być wyróżnione. Jednak, gdy projektant próbuje zmienić poglądy człowieka, to angażuje się w perswadowanie. Warto tutaj nadmienić, że katedra komunikacji wizualnej i prace w ramach tej katedry wykonywane nie obejmowały procesu perswadowania.
Przechodząc do problemu decyzji projektowych można powiedzieć, że wiele z nich musi być podejmowanych na podstawie nieformalnych doznań lub „zgadywania”. Jednak nawet i w takich przypadkach projektant zawsze przewiduje zmiany u swoich odbiorców i uwzględnia je w trakcie projektowania. Czyli sprawą zasadniczą w pracy projektanta jest przewidywanie reakcji odbiorcy. Aby przewidywania te uczynić bardziej prawdopodobnymi i dopomóc projektantowi w przypadkach, gdy chce analizować swoje zadanie i przewidzieć reakcje odbiorców powinien on znać nie tylko podstawy teorii spostrzegania i komunikacji, ale również posiadać aparat badawczy, który pozwoli na zobiektywizowanie decyzji projektowych. Potrzeba takiego aparatu jest chyba bezsporna. Ponieważ do tej pory nie ma oddzielnej nauki zajmującej się problemem przewidywania reakcji odbiorcy dla potrzeb komunikacji wizualnej większość badań jest adoptowana z psychologii eksperymentalnej, psychologii postaci, psychologii inżynieryjnej czy też antropotechniki.
CZĘŚĆ PIERWSZA
Budowa i podstawowe funkcje oka
Przedstawiane tutaj problemy dotyczą oddziaływania na aparat percepcyjny człowieka i stąd kilka podstawowych informacji. Światło wpada do oka przez rogówkę, a jego ilość reguluje źrenica, która jest otworem w tęczówce, następnie soczewka skupia światło na wrażliwej powierzchni - siatkówce. Najbardziej wrażliwą częścią oka przy normalnym świetle dziennym jest mała część siatkówki zwana plamką żółtą (najważniejsza część siatkówki, o specyficznej budowie, położona w osi optycznej oka. Od funkcji plamki zależy ostrość wzroku.) Na niej skupia się światło przychodzące z centrum pola widzenia (pole widzenia - to, na co dana osoba aktualnie patrzy). Ponieważ pojedyncza wypukła soczewka w oku odwraca obraz, prawa część pola widzenia jest reprezentowana na lewej stronie siatkówki, a dolna połowa pola na górnej części siatkówki. Na siatkówce niedaleko od plamki żółtej znajduje się obszar niewrażliwy - plamka ślepa, gdzie włókna nerwowe z komórek siatkówki łączą się w wiązkę tworząc nerw wzrokowy. Po przejściu przez układ optyczny światło pada na siatkówkę i po przeniknięciu przez siatkę naczyń krwionośnych i włókien nerwowych osiąga wrażliwe komórki - pręciki i czopki, gdzie światło zostaje przekształcone w impulsy nerwowe. Pręciki, które przeważają na obwodzie siatkówki odznaczają się dużą wrażliwością na światło i służą do widzenia nocnego. Nie są wrażliwe na barwy. Czopki, z których wyłącznie składa się żółta plamka (dołek środkowy) przeważają w różnych okolicach pozostałej centralnej części siatkówki. Od ich czynności zależy ostrość wzroku (plamka siatkówki zbudowana jest prawie wyłącznie z czopków) oraz widzenie barw.
Z okiem związane są jeszcze takie określenia jak: akomodacja oka - polega na tym, że oczy ogniskując obraz przedmiotu zbliżonego zwiększają krzywiznę soczewek. Akomodacji na przedmioty bliskie towarzyszy zbieżność oczu (konwergencja) czyli zwrot gałek ocznych w stronę płaszczyzny środkowej oraz zwężenie źrenic. Równie ważnym zagadnieniem związanym z okiem są procesy adaptacyjne takie jak: adaptacja do jasności, adaptacja do ciemności, zjawisko Purkinjego (różnica pomiędzy systemami czopków i pręcików na podstawie obserwacji zachowania), percepcja świateł krótkotrwałych i okresowo zmiennych, inhibicja (opóźnianie procesu postrzegania), irradiacja (złudzenie optyczne polegające na tym, że przedmioty jasne na ciemnym tle wydają się większe niż w rzeczywistości), olśnienie, indukcja jednoczesna (przechodzenie barwy tła na pole przedmiotu lub odwrotnie). Nie można również pominąć następujących układów związanych ze zmysłem wzroku: wzrokowe pole projekcyjne w korze mózgowej, do którego dochodzą impulsy nerwowe z siatkówki; wzrokowe pole skojarzeniowe na które czynność nerwowa rozprzestrzenia się z pola projekcyjnego; układ okoruchowy który stanowi zespół skoordynowanych mięśni, które poruszają gałki oczne umożliwiając badanie wzrokiem pole widzenia.
TESTY WIZUALNE
Opis testów wizualnych rozpocznę od pierwszego wymienianego w literaturze badania wizualnego przeprowadzonego w roku 1790 we Francji przez Anissona, kierownika Imprimerie National w Paryżu, który bada w formie testu czytelności przy różnych odległościach dwa kroje pism: renesansowy krój Garamond i klasycystyczną antykwę Didota.
Test dystansu czytelności
Spróbujmy wyobrazić sobie następującą sytuację: stoimy na przystanku oczekując na tramwaj, gdy ten nadjeżdża staramy się rozpoznać numer na tablicy. Najpierw widzimy cyfry na tablicy jako zamazane plamy, trudno zidentyfikować o jaką cyfrę chodzi. W miarę zbliżania się tramwaju coraz więcej elementów cyfr jest czytelnych, aż w końcu przy określone j odległości jesteśmy w stanie odczytać numer na tablicy tramwaju. Sytuacja tutaj opisana jest testem dystansu czytelności. Zadaniem tego testu jest określenie odległości z której poszczególne wartości graficzne znaku mogą być dostrzeżone lub odczytane. Test jest przeprowadzany przy pomocy urządzenia zwanego dystansometrem, w którym demonstracja znaków odbywa się w sposób odpowiadający wrażeniom jakie odnosi się te znaki z różnych odległości. Tablice rezultatów wyrażają w centymetrach maksymalną odległość z której mogą być odczytane poszczególne wartości znaków. Badania przeprowadza się obserwując reakcję 3-5 osób.
Test pogłębionej analizy wizualnej
Często się zdarza, że na szybach okiennych skrapla się para tworząc coś podobnego do mgły. Po pewnym czasie para skroplona na szybie znika. Gdyby obserwować przez takie „zamglone” okno na przykład krajobraz, w miarę znikania „mgły” dostrzegamy coraz to inne wartości tego co widzimy. Najpierw widzimy formy bardziej całościowo, a w miarę znikania „mgły” coraz więcej szczegółów, aż do pełnej ostrości całego obrazu. Sytuację tutaj opisaną można nazwać testem pogłębionej analizy wizualnej. Obraz badanych znaków pojawia się najpierw w całkowitym zamgleniu, po czym stopniowo doprowadza się go do ostrości. Na podstawie tego testu można ustalić porządek w jakim oko badanego jest w stanie zarejestrować poszczególne wartości graficzne znaku, co umożliwia przeprowadzenie dokładnej analizy tych wartości. Test przeprowadza się przy użyciu wizuoskopu, a badaniu poddaje się 3-5 osób.
Test wizji progresywnej
Gdyby obserwować krajobraz począwszy od momentu kiedy słońce jest całkiem schowane za horyzontem i jest ciemno, w miarę upływu czasu ilość światła, padająca na poszczególne elementy krajobrazu, zwiększa się i zaczynamy dostrzegać coraz to więcej szczegółów widzianego obrazu to taka sytuacja dobrze oddaje czym jest test wizji progresywnej. W tym teście przy zastosowaniu wizuometru demonstruje się znak początkowo bardzo ciemny, a następnie zwiększa ilość światła. Rezultaty są wyrażone we wskaźnikach stopnia oświetlenia niezbędnego do rozpoznania względnie odczytania każdej wartości graficznej znaku. Test jest przeprowadzany przy udziale 3-5 osób.
Test pozornych wymiarów
Można czasami zaobserwować, że dwa opakowania tej samej wielkości, ale z inaczej zaprojektowaną grafiką nie maja tej samej wielkości optycznej. Dzieje się tak dlatego, że różne kształty, barwy i układy graficzne powodują, że opakowania wydają się mniejsze lub większe niż są w rzeczywistości. Badanie tego problemu przeprowadza się przy pomocy testu pozornych wymiarów, przy zastosowaniu aparatu projekcyjnego - psychomagnetometru. Test pozwala drogą porównań z innymi opakowaniami określić z bardzo dużą precyzją wrażenie pozornej wielkości opakowań odnoszone pod wpływem ich grafiki. Uzyskane wyniki określają wrażenia pozornych wymiarów w formie wskaźników liczbowych.
Test identyfikacji produktów, marek i symboli
Pozwala określić stopień trudności z jakim może być rozpoznana dana wartość graficzna znaku oraz sposób czy charakter tego rozpoznania. Badany może rozpoznać rodzaj produktu, markę itp. Przez odczytanie lub też w sposób spontaniczny na podstawie znajomości form graficznych, kolorów, układu napisów itp. Badania są przeprowadzane przy zastosowaniu tachistoskopu. Rezultaty są podawane w formie „wskaźników identyfikacji” określających średnią zdolność rozpoznania marek, znaków towarowych itp. Oraz danych procentowych określających liczbę osób, które rozpoznały produkt, markę czy symbol graficzny przy poszczególnych szybkościach ekspozycji. W trakcie testu poddaje się badaniom 30-50 osób.
Test widzialności i czytelności
Zadaniem tego testu są pomiary stopnia trudności z jaką może być odczytana lub dostrzeżona każda wartość graficzna znaku. Znak jest demonstrowany przy zastosowaniu tachistoskopu elektrycznego w bardzo krótkich regulowanych odstępach czasu. Uzyskane wyniki w formie wskaźników liczbowych lub procentów - określają zdolność dostrzeżenia lub odczytania każdej wartości graficznej znaku. Wyniki przedstawiają następujące dane: „wskaźniki czytelności i widzialności” określające stopień „dostrzegalności” każdej wartości graficznej - są to średnie ważone cyfr otrzymanych dla różnych ekspozycji przy badaniach wszystkich osób. Wyrażoną w procentach liczbę osób zbadanych, które zaobserwowały każdą wartość graficzną przy każdej szybkości ekspozycji.
Test spontanicznego przyciągania wizualnego
Służy do pomiaru wrażeń wizualnych wywoływanych przez poszczególne znaki drogą porównań ze znakami konkurencyjnymi. Znaki są badane parami, przy czym uwzględnia się wszystkie kombinacje par i kolejność ustawienia w parach. Na przykład przy badaniach trzech znaków A, B, C przeprowadza się demonstracje parami: AB, AC, BC, BA, CA, CB. Rezultaty są podawane w formie: 1. „wskaźników przyciągania wizualnego” nazwanych również „wskaźnikami spontanicznego przyciągania uwagi”. Nie są to wskaźniki procentowe, lecz stopnie wartości umożliwiające porównanie własności wizualnych badanych obiektów. 2. „przyciągania wizualnego absolutnego” jest to wyrażona w procentach ogólna liczba przypadków rozpoznania każdego znaku w czasie wszystkich ekspozycji. W trakcie przeprowadzania tego testu poddaje się badaniom od 30-50 osób.
Test - Suma oddziaływania wizualnego
Test jest przeprowadzony przy zastosowaniu tachistoskopu projekcyjnego. Zadaniem testu jest określenie zdolności rozpoznania każdej wartości graficznej znaku. Każdy znak jest demonstrowany początkowo przy najkrótszych ekspozycjach, a następnie okres demonstracji powiększa się stopniowo, aż do momentu gdy każda wartość graficzna znaku może być rozpoznana. Wyniki są wyrażone w ułamkach sekundy i określają przeciętne szybkości ekspozycji przy których poszczególne wartości graficzne zostały rozpoznane. Czasy określone w wynikach są średnimi czasami wszystkich obserwacji. W trakcie tego testu poddaje się badaniu 30-50 osób.
Test „li”
Przy badaniu różnic pomiędzy drukiem czarnym na białym tle, a białym na czarnym tle w celu zachowania minimum znaczenia i różnicującego kształtu, poleca się osobie badanej czytać z pewnej odległości test „li”. Zadanie badanego polega na zidentyfikowaniu zastosowanej kombinacji „li” czy „ll” oraz „il” czy „ii”.
Testy wizualne przy zastosowaniu perymetru
Służą one, ogólnie rzecz ujmując, do badania istoty pola widzenia. W procesie czytania widzenie obwodowe odgrywa bardzo ważną rolę - dopomaga ono w orientacji oraz tworzeniu pierwotnych postaci (pre-Gestalts). Kilka słów wyjaśnienia. Orientacja jest składnikiem tego co można nazwać atmosferą czytania, która zawiera ponadto umiejscowienie się w danej sytuacji, odczucie książki, nawiązanie kontaktu z typografią, marginesami oraz otoczeniem. Tworzenie pierwotnych postaci lub inaczej, tworzenie całościowej struktury słowa odgrywa najpoważniejszą rolę podczas czytania. Upraszczając, pojęcie „całościowa struktura słowa” obejmuje zarówno zewnętrzną konfigurację słowa (zarys słowa) oraz wewnętrzną konfigurację słowa (wewnętrzny wzór zaokrągleń i prostych kresek). Z zewnętrzną konfiguracją wiąże się na przykład różnica w czytelności słów złożonych z liter małych (minuskuła) a słów złożonych z liter dużych (majuskuła) np. „dog” i „DOG”. Zdarza się również i tak, że zewnętrzne zarysy słów wyglądają podobnie, ale wzory wewnętrzne obydwu słów są tak różne, że nie sposób ich pomylić np. „consonants” i „commumfs”. Do badań nad czytelnością stosuje się perymetr prostszy, bardziej odpowiadający sytuacji czytania niż perymetr medyczny. Badany ma za zadanie fiksować (skupiać) wzrok w centrum pola widzenia. Testowane słowo jest zbliżane do punktu fiksacji umieszczonego w środku tablicy. W momencie rozpoznania słowa mierzona jest jego odległość od punktu fiksacji.
Test rywalizacji dwuocznej
Jeżeli zaczniemy działać określonym bodźcem równocześnie na odpowiadające sobie pola siatkówek to okaże się, że owe pola przeważnie nie zlewają się. Raz jest widoczny jeden bodziec a drugi jest niewidoczny, po pewnym czasie następuje zmiana i to co widoczne znika, a to co niewidoczne pojawia się. Możemy tutaj mówić o pełnym cyklu złożonym z dwóch faz: prawo-ocznej i lewo-ocznej. W miarę upływu czasu badania, zmiany faz są coraz szybsze. Można więc mówić o tempie rywalizacji oraz o warunkach od których zależy przewaga jednego oka nad drugim. Przewaga ta polega na stwierdzeniu, które pole będzie widoczne przez dłuższy ułamek czasu, która faza cyklu będzie trwać dłużej. Jeżeli więc jako bodziec dla lewego oka przedstawimy słowo „tolv” złożone pismem dwuelementowym (Garamond), a dla prawego oka to samo słowo „tolv” tyle, że złożonym pismem jednoelementowym (Helvetica) i te słowa będą tej samej wielkości optycznej to wynik testu da nam odpowiedź na pytanie: „Czy istnieje istotna różnica w uprzywilejowaniu pisma dwuelementowego lub pisma jednoelementowego przez wzrok, posługujący się obojgiem oczu, gdy te pisma ze sobą rywalizują. Test jest przeprowadzony przy użyciu haploskopu.
Test przy zastosowaniu trzęsącego się stołu
Polega na tym, że badany tekst umieszcza się na drgającym stole i przy pomocy testu na szybkość czytania ocenia się opóźnienia wywołane przez potrząsanie. (W literaturze fachowej test ten jest uważany za kontrowersyjny, gdyż okazuje się, że ruch „trzęsący” nie bardzo wpływa na opóźnienie. Chodzi prawdopodobnie o to, że fiksacje czy ruchy skokowe oka odbywają się tak szybko, że zamazujący efekt wstrząsania jest mniejszy niż wartość progu widzenia.
Test „pochylenie”
Osobom badanym przedstawia się tekst pochylony, który czytany jest stopniowo stosując szereg pozycji czytanego tekstu od 00 do 1800. Wyniki są mierzone szybkością i dokładnością czytania. Podobnie wygląda test „zaokrąglenie”.
Test „analiza wizualna znaku”
Można też spotkać takie testy jak ten. Przykładowo podaję analizę znaku na międzynarodową wystawę w roku 1967 „Człowiek i świat” przeprowadzoną przez Ernsta Rocha. Znak był analizowany pod następującymi względami: (a) badanie czytelności fragmentów; (b) badanie spostrzegania perspektywicznego; (c) badanie znaku zniekształconego przez powierzchnię falistą; (d) badanie znaku przez podkreślenie go światłem; (e) badanie znaku nieostrego; (f) badanie znaku w ruchu.
Testy o charakterze psychologicznym
Przedstawiłem wybrane testy wizualne. Jak sama nazwa wskazuje testy te służą do badań relacji między znakiem a aparatem percepcyjnym badanego czyli mówią o oddziaływaniu czysto optycznym wartości graficznych znaku. Nie jesteśmy więc w stanie przy ich pomocy badań na przykład „oceny stopnia podobania się znaku” albo „sposobu oddziaływania znaku na psychikę” czy też takich aspektów jak „rodzaj skojarzeń wywoływanych przez znak” czy wreszcie „adekwatności nazwy znaku do jego charakteru graficznego”. Przy omawianiu badań wizualnych, co jest głównym tematem tego opracowania, nie sposób, chociaż ogólnie nie wspomnieć o badaniach psychologicznych.
Wspomniane problemy dotyczące ogólnie relacji znak - psychika mogą być badane przy zastosowaniu testów o charakterze psychologicznym. W pracach prowadzonych w IRVEC można zauważyć takie problemy będące przedmiotem badań: (a) określenie skojarzeń wywołanych przez opakowanie, nazwę, markę produktu i znak towarowy oraz ich oddziaływanie na postępowanie konsumenta; (b) określenie „obrazu” produktu, jaki kształtuje się w wyobraźni nabywców pod wpływem opakowania oraz jego porównanie z „obrazem idealnego produktu”, czyli z opinią konsumentów na temat idealnego towaru tego rodzaju i jego opakowania; (c) określenie opinii konsumentów na temat produktu, jego opakowania oraz firmy producenta; (d) określenie opinii konsumentów o przedsiębiorstwie producenta na podstawie wrażeń wywołanych przez wygląd opakowania; (e) określenie zdolności zapamiętywania grafiki opakowania; (f) określenie znaczenia przywiązywanego przez konsumenta do różnych elementów graficznych i napisów umieszczonych na opakowaniu; (g) ocena wrażeń oraz skojarzeń wywoływanych przez różne barwy i ich zestawienia.
Dla lepszej ilustracji przykłady dwóch testów dotyczących dwóch pierwszych wspomnianych wyżej problemów. Pierwszy problem dotyczył określenia skojarzeń wywoływanych przez opakowanie, nazwę, markę produktu i znak towarowy oraz ich oddziaływanie na postępowanie konsumenta. Do badanie tego problemu służy test asocjacji. Polega na określeniu skojarzeń pozytywnych i negatywnych wywołanych przez opakowanie i jego grafikę. Chodzi o stwierdzenie, w jakim stopniu poszczególne elementy opakowań czy grafiki odpowiadają produktom, które mają zawierać. Rezultaty są podawane w procentach osób zbadanych ujawniających różne skojarzenia. Drugi problem dotyczył określenia „obrazu” produktu, jaki kształtuje się w wyobraźni nabywców pod wpływem opakowania oraz jego porównanie z „obrazem idealnego produktu”, czyli z opinią konsumentów na temat idealnego towaru tego rodzaju i jego opakowania. Do badania tego problemu stosuje się test różnicowania semantycznego. Metoda testu polega na przedstawieniu osobie badanej na tablicy szeregu przeciwstawnych określeń odnoszących się do badanego obiektu, jak na przykład „współczesne - przestarzałe”, „lekkie - ciężkie” itp. Określenia te przedstawione na skali umożliwiają oznaczenie stopnia, w jakim każde z nich odpowiada, zdaniem osoby zapytanej, badanemu obiektowi. Niezależnie od tego, prosi się osobę badaną o zakreślenie na tej samej skali stopnia, w jakim każde z tych określeń odpowiada rozwiązaniu „idealnemu” tego obiektu. Porównanie ocen odnoszących się do badanego obiektu z koncepcją rozwiązania „idealnego” stanowi sposób uzyskania precyzyjnych ocen ustosunkowania negatywnego lub pozytywnego do badanego obiektu oraz przeprowadzenie analizy wrażeń i opinii, jakie powstają u konsumentów na temat produktu i jego producenta pod wpływem wyglądu opakowania.
CZĘŚĆ DRUGA
Urządzenia stosowane w badaniach wizualnych
Jak wspomniałem na początku badania wizualne są adoptowane z niektórych eksperymentów psychologicznych, a urządzenia używane do tych eksperymentów są przyrządami psychologicznymi czy nawet medycznymi. W badaniach dotyczących percepcji znaku rzadko stosuje się wyżej wymienione urządzenia w ich psychologicznej czy medycznej „postaci”. Częściej są one raczej przeprojektowywane dla potrzeb badań wizualnych, przy zachowaniu „istoty” tych urządzeń np. zasady działania. Chodzi tutaj mianowicie o to, że sytuacje badawcze w badaniach wizualnych są nieco inne niż w psychologicznych. Zacznę od prezentacji urządzenia, które dobrze ilustruje potrzebę przystosowania urządzeń do określonej sytuacji.
Perymetr
Jest aparatem używanym przez okulistów do badania istoty pola widzenia. Podstawą jest skupienie wzroku (fiksacja) w jednym punkcie. Granicę widzenia obwodowego (pole kolorowe lub monochromatyczne) ustala się przez wprowadzenie bodźców (pulsujące światełka). Badając czytelność drukowanych tekstów zastąpiono perymetr urządzeniem prostszym, bardziej odpowiadającym prawdziwej sytuacji czytania. Na wąskiej tablicy przyczepiono prowadnicę z wyrazami. Dodatkowy pasek jest wyskalowany w milimetrach i umieszczony nad prowadnicą. To skala służąca do mierzenia odległości wyrazów od punktu fiksacji. Zapisywana jest odległość od punktu fiksacji, przy której rozpoznawano wyrazy i litery.
Dystansometr
Przy zastosowaniu tego urządzenia przeprowadza się test dystansu czytelności. Prosta aparatura składa się z pochyłego podium, do którego za pomocą urządzenia ślizgowego jest przymocowany ekran z badanym znakiem. Jest on przybliżany w stronę osoby badanej. Głowa badanego musi być utrzymywana w stałej pozycji.
Modulator ostrości (wizuoskop)
Przy zastosowaniu tego przyrządu przeprowadza się test pogłębionej analizy wizualnej. Używa się tutaj zamazanego obrazu jako wskaźnika czytelności znaku. Najprostsze urządzenie składa się z ramy, na której jest obciągnięta matowa folia oraz z ekranu do którego przymocowuje się badany znak. Rama jest przybliżana do ekranu, a odległość odczytuje się na skali. Bardziej skomplikowanym urządzeniem jest miernik widzialności druku. Miernik ten podaje wartość progu widzialności za pomocą systemu filtrów o różnej gęstości, którymi manipuluje się dopóki znak nie stanie się rozpoznawalny. Wartość „1” na skali odpowiada widzialności progowej dla testowanego znaku, którego szczegół wymaga kąta widzialności „1”. Skala obejmuje rozpiętość od „1” do „20”. Miernik może służyć do pomiaru względnej widzialności kroju czcionki, jej kształtu, wielkości oraz kontrastu luminancji między drukiem a papierem.
Wizuometr
Używa się go do przeprowadzania testu wizji progresywnej. Składa się z ekranu, na którym jest eksponowany znak oraz ze źródła światła, które oświetla znak. Źródło światła jest zaopatrzone w przesłonę regulującą ilość światła padającego na znak lub w opornik regulujący natężenie prądu w żarówce. W takim urządzeniu można badać znak „na żywo”. Są też wizuometry projekcyjne, gdzie znak jest wyświetlany na ekranie a stopniowanie natężenia oświetlenia odbywa się razem z projekcją znaku.
Tachistoskop
Jest stosowany w następujących testach: test identyfikacji marek, produktów i symboli; test widzialności i czytelności; test spontanicznego przyciągania uwagi oraz test sumy oddziaływania wizualnego. Jest to przyrząd pozwalający na ekspozycję materiału wizualnego w ciągu bardzo krótkiego czasu. Istnieją różne typy tachistoskopów. Można je ogólnie ująć w dwie grupy: (a) tachistoskopy mechaniczne; (b) tachistoskopy projekcyjne. Tachistoskopy mechaniczne pokazują rzeczywisty obraz, co umożliwia osiągnięcie sytuacji zbliżonej do naturalnej sytuacji widzenia. Tachistoskopy projekcyjne nie eksponują obrazu rzeczywistego, lecz jego projekcję z przeźroczy. W podstawowej definicji mówi się o ekspozycji w ograniczonym polu widzenia, mamy więc do czynienia z jednym kanałem bodźców wizualnych. I stąd też nazwa dla tych tachistoskopów - jednokanałowe. Istnieją także takie tachistoskopy, które wykorzystują kilka kanałów jednocześnie i mówi się wtedy o tachistoskopach wielokanałowych. Sytuacja taka ma miejsce na przykład przy badaniach percepcji sytuacji drogowej. W latach osiemdziesiątych firmy produkujące przyrządy i urządzenia psychologiczne wprowadziły na rynek tzw. telewizyjne systemy tachistoskopowe (firma japońska TAKEI). System taki składa się z kamery TV, monitorów, magnetowidów oraz urządzeń miksujących obraz. System pozwala, poprzez duże możliwości projektowania eksperymentów, przeprowadzić wielowarstwowe badania. Dzięki możliwości symulowania ruchu oraz jego odtwarzania można tym systemem badać wiele aspektów spostrzegania jednocześnie, co nie jest możliwe przy użyciu tradycyjnych tachistoskopów. Poza tym, można w takich badaniach rejestrację przeprowadzać przy pomocy różnych technik rejestracji obrazu. Zastosowanie na wyjściu magnetowidu umożliwia analizowanie eksperymentu dowolną liczbę razy, gdyż ten zachowuje swój niezmienny kształt.
Haploskop
Urządzenie do badania rywalizacji siatkówek oczu lub przewagi jednej z nich. Składa się przeważnie ze stereoskopu, w którym są umieszczone dwa obrazy. Badani widzą albo jeden albo obydwa połączone obrazy. Jak już wspomniałem przy opisie testów z zastosowaniem haploskopu, badany dostrzega raz jeden obraz raz drugi, czyli możemy mówić o pełnym cyklu złożonym z dwóch faz. Czas każdej z nich jest notowany przez podwójny chronometr elektryczny. Jest on włączany przez naciśnięcie włączników, które znajdują się w prawym i lewym ręku badanego.
Trzęsący się stół
Jest to pulpit do którego jest mocowany materiał badawczy. Elektryczny układ wibrujący wprowadza pulpit z badanym tekstem w drgania. Istnieje możliwość ustawienia pulpitu pod różnym kątem w stosunku do linii patrzenia.
CZĘŚĆ TRZECIA
Natura i pomiar ruchów oczu.
W zasadzie nie można mówić o funkcjach wzroku bez wspomnienia o ruchach oczu. Ruchy gałek ocznych dokonują się za pośrednictwem trzech par mięśni zewnętrznych w każdym oczodole. Jedna para - mięsień prosty wewnętrzny i zewnętrzny porusza linią wzroku od strony prawej do lewej, czyli w poziomie. Inna para mięśni wywołuje w podobny sposób ruchy w kierunku pionowym. Trzecia para - mięsień skośny, służy do regulowania obrotu oczu dookoła linii patrzenia jako osi. Funkcją tych mięśni jest kierowanie okiem w taki sposób, żeby światło z danego przedmiotu padało na plamki żółtą - obszar największej ostrości wzroku. Takie dostosowanie nabywa się wpatrywaniem się lub fiksacją. Człowiek ma wzrok dwuoczny, który wymaga, aby oba obrazy danego przedmiotu padały na odpowiadająca sobie punkty w obu oczach.
Widzenie dwuoczne wymaga dwuocznego koordynowania ruchowego. Po pierwsze oczy muszą wykonywać ruchy równoległe lub sprzężone, gdy wpatrują się w coraz to nowa punkty albo śledzą poruszający się przedmiot. Po drugie muszą wykonywać ruchy w przeciwnych kierunkach, gdy na przemian konwergują raz na bliski, a raz na oddalony przedmiot. Ruchy oczu kształtują się także pod wpływam impulsów z ucha wewnętrznego, mięśni szyi i mięśni ciała. Mogą być również wywoływana centralnie. Odzwierciedlają, więc one wiele z tego, co odbywa się w organizmie. Ponieważ stanowią często początkową fazę w nowym przystosowaniu się, są szczególnie cenne dla przewidywania zachowań. Rejestracja ruchów oczu jest od dawna uznawana jako metoda najbardziej skuteczna v studiach procesów poznawczych. Ustanowiona praktyka interpretacji ocznego zapisu bazują na przypuszczeniu, że istnieje relacja pomiędzy dynamiką oka, a dynamiką w stosunku do procesów poznawczych. Choć interpretacje często zawodzą, brać należy pod uwagę fakt, że ruchy oczu (siatkówek) są w miarę niezależne od procesów poznawczych i percepcji oraz posiadają własne mechanizmy regulacyjne. O ile większość procesów percepcyjnych człowiek jest sobie w stanie uświadomić poprzez ich charakter i czas trwania, o tyle ruchy oczu poprzez swoją niezależność od percepcji i czas trwania nie są do uświadomienia sobie przez człowieka. Dopiero określone zabiegi przygotowawcze czy też urządzenia są w stania ukazać nam charakter i funkcję ruchów oczu.
Badania nad ruchami gałek ocznych zostały zapoczątkowane w roku 1879 przez francuskiego oftalmologa Emila Javala, który jest odkrywcą ruchów skokowych oczu. Odkrył on mianowicie fakt, że podczas czytania oczy kilkakrotnie zatrzymują się, a owe postoje nazywamy fiksacjami oka. Ruch oka od jednej fiksacji do drugiej jest nagłym drgnięciem i został nazwany ruchem skokowym lub ruchami migotania. Widzenie jest możliwe tylko w momencie fiksacji oka Przeciętnie około 93-95% czasu czytania przepada na fiksacje. Ponadto w trakcie czytania wzrok często wraca do początku wiersza w celu lepszego dostrzeżenia tekstu lub ponownego przeczytania go - te ruchy nazywamy ruchami wstecznymi lub regresjami.
Dla zrozumienia, czym są ruchy gałek ocznych przedstawię kilka metod pomiaru ruchów oczu. Można je ująć w grupy w zależności od cech funkcjonalnych i parametrów eksploatacyjnych (oczywiście jest to podział z punktu widzenia nas interesującego tzn. przydatności dla projektowania komunikacji wizualnej). Do cech funkcjonalnych można zaliczyć między innymi:
1. wykorzystane zjawisko fizyczne
2. parametry rejestracyjne ruchów skokowych oka
3. kontakt czujnika z okiem
4. forma wyniku badania
Do parametrów eksploatacyjnych zaliczamy:
1. dokładność
2. zakres pomiarów
3. dopuszczalny czas badania
4. możliwość poruszania ciałem i głową
5. przyczyny typowych artefaktów
Metody pomiaru ruchów oczu
Prezentację metod pomiaru ruchów oczu rozpocznę od metody bezpośredniej obserwacji bez przyrządów. Najprostszą metodą jest bezpośrednia obserwacja ruchów oczu badanego. Aby za bardzo nie przeszkadzać badanemu wprowadzono różne wspomagające sposoby. Jeden z nich polega na umieszczeniu zwierciadła płasko na stole w pobliżu książki, którą czyta osoba badana. Patrząc w lustro spoza pleców czytającego eksperymentator mógł obserwować i liczyć Jego ruchy oczu. Można również wyciąć otwór na środku stronnicy druku i obserwować oczy przez ten otwór. Innym sposobem do określenia przybliżonego miejsca fiksacji wzdłuż wiersza tekstu jest metoda powidoków. Osoba czytająca wpatrywała się w wierzchołek małego kawałka czerwonego papieru w kształcie trójkąta, aż do pożądanego zmęczenia siatkówki. Gdy czytała następnie tekst, w punkcie fiksacji pojawiał się ostro zarysowany, zielony powidok, o którym osoba badana natychmiast dawała znać. Te proste obserwacje dostarczają jednak tylko niedokładnego zliczenia lub miary ruchów i kierunków patrzenia.
Potrzebny jest aparat dokładnie rejestrujący. Naukowcy zauważywszy przemieszczanie się rogówki w trakcie czytania, zaprojektowali pneumatyczne urządzenie do rejestracji ruchów oczu. Na oprawce okularów umieszczono niewielką gumową kapsułkę tak, aby spoczywała ona na nieco opuszczonej powiece, dotykając krawędzi rogówki. Ruchy oczu rejestrowano na zadymionym papierze dzięki zmianom ciśnienia powietrza w tubie łączącej kapsułkę z bębnem zapisującym. Na wzmiankę zasługuje pierwszy skuteczny aparat rejestrujący ruchy oczu za pomocą urządzenia połączonego bezpośrednio z okiem. Aluminiowy znacznik poruszano za pomocą niewielkiej dźwigni, którą przymocowano do kapsułki umieszczonej na oku. Znacznik ten zawieszono nad zadymionym bębnem w ten sposób, że można było rejestrować wszystkie ruchy oczu w płaszczyźnie poziomej. Aby rejestrować czas, znacznik podłączono do obwodu elektrycznego, przerywanego w regularnych odstępach czasu. Iskra przeskakując z końca znacznika na metalowy bęben przebijała papier i przemieszczała plamkę sadzy.
Promień światła rzucony z boku i odbity od gładkiej powierzchni rogówki można wykorzystać do rejestrowania ruchów oka na, poruszającej się ruchem jednostajnym, płycie fotograficznej lub błonie. Ponieważ rogówka wystaje do przodu z ogólnej kulistej powierzchni gałki ocznej, światło padające na rogówkę pod zmieniającym się kątem, zostaje odbite w zmieniającym się kierunku. Tak, więc promień odbity porusza się wraz z okiem. Aparat działający na tej zasadzie nazwano, fotokimografem, ponieważ rejestruje poziome ruchy oczu na błonie przesuwającej się pionowo. Jeżeli film jest nieruchomy można otrzymać zapis ruchów we wszystkich kierunkach.
Kolejna metoda to filmowanie ruchów oczu. Za punkt odniesienia przy rejestrowaniu tych ruchów przyjęto niewielki płatek bieli cynkowej umieszczony na rogówce oka. Robiono serie zdjęć oczu. Trasa ruchu gałek ocznych była nanoszona na czytany egzemplarz tekstu dzięki kolejnym położeniom plamek bieli cynkowej, utrwalonym na kliszy. W latach sześćdziesiątych skonstruowano szereg elektrycznych aparatów do pomiaru ruchów oczu. Zmiany w potencjale rogówkowo-siatkówkowym są proporcjonalne do sinusa kąta rotacji oka. Jeżeli odpowiednio umieścić elektrody i zastosować system wzmacniający można rejestrować ruchy metodą elektryczną. Próby przeprowadzone przez szereg badaczy wykazały, że zapisy metodą elektryczną są zbliżone do wykonywanych metodą fotografowania odbicia od rogówki, a więc nic nie stoi na przeszkodzie, by stosować je w badaniach nad problemem czytania. Zapis elektryczny ma pewne wyraźne zalety. Są one widoczne wtedy, gdy zachodzi konieczność ciągłej rejestracji ruchów oczu. Nie ma również potrzeby stosowania zaciskaczy głowy, a elektrody umieszczone w okolicach oka nie przeszkadzają badanemu, co pozwala na uzyskanie w miarę normalnej sytuacji czytania.
Poruszające oko wytwarza pole elektromagnetyczne. Zmiany tego pola są uzależnione od zmian położenia oka, co zostało wykorzystane jako jeszcze jedna metoda rejestracji. Czujniki elektromagnetyczne umieszczone w okolicach oka rejestrują zmiany pola i zmiany te są zapisywane na urządzeniu rejestrującym.
Wymienione wyżej niektóre metody obserwacji i rejestracji ruchów oczu mają swoje ujemne strony. Metoda powidoków jest zależna od subiektywnego zachowania się osoby badanej. Metoda bezpośredniej obserwacji nie daje w miarę precyzyjnych pomiarów. Nie mniej jednak metody te są bardzo użyteczne w badaniach nad naturą ruchów oczu w procesie czytania. Natomiast metody polegające na przyczepieniu do oka mechanicznych urządzeń wymagają ostrożności i delikatności, a jednocześnie chodzi o uzyskanie rzetelnych wyników. Z tego też powodu nie można tych przyrządów stosować powszechnie. Poza tym urządzenia te obciążają mięśnie oczu, stwarzając sytuację nienormalną. Aby metoda rejestrowania ruchów oczu była skuteczna musi spełniać następujące warunki:
1. Oczy muszą mieć zapewnione funkcjonowanie w warunkach zbliżonych do normalnych.
2. Stosowane urządzenie ma rejestrować ruchy obydwu oczu jednocześnie.
3. Jednostka pomiaru powinna wynosić jedną milisekundę lub mniej.
4. Urządzenie rejestrujące nie może ani przyspieszać ani zwalniać swych czynności.
5. Oczy w trakcie rejestrowania nie mogą wykonywać żadnych dodatkowych czynności.
6. Warunki, w których odbywa się eksperyment nie mogą odbiegać od warunków, w jakich odbywa się zwykle proces czytania.
7. Urządzenie powinno być tak skonstruowane, aby można go było używać do rejestrowania ruchów oczu większej liczbie badanych.
8. Oczom nic nie może zagrażać ani w trakcie badań ani po ich ukończeniu
Opis ruchów oczu i niektórych metod ich rejestracji został przedstawiony na podstawie badań przeprowadzonych na tekście drukowanym, a dotyczących wszechstronnych aspektów czytania. W związku z tym należy w tym miejscu poczynić kilka wyjaśnień.
Badania ruchów oczu, które były tutaj rozpatrywane stanowiły część badań dotyczących czytelności tekstu drukowanego. Wszystkie badania przeprowadzane na tekście drukowanym uwzględniają oprócz wartości czysto wizualnych również sprawę rozumienia tego, co się czyta oraz ukierunkowaną uwagę badanego. Definicja czytelności zaproponowana przez badaczy na ich użytek, chociaż różnie brzmi, zawsze mówi o tym, że percepcja słowa zachodzi tylko wtedy, gdy rozpoznane słowo ma dla czytającego jakieś znaczenie. Ponieważ typografia i jej oddziaływanie na aparat percepcyjny człowieka jest tylko częścią problemów, którymi zajmuje się komunikacja wizualna, przenoszenie metod badania ruchów oczu dla potrzeb czytelności na inne obszary komunikacji wizualnej bez żadnych zmian, wydaje się być nieuzasadnione. W związku z tym istnieje potrzeba takiego urządzenia do badań ruchów oczu, które byłoby bardziej wszechstronne. Próby zaprojektowania i wyprodukowania takiego urządzenia zostały już przeprowadzone przez kilka firm zajmujących się produkcją urządzeń do badań ruchów oczu, czyli okulografów. W celu zapoznania się z tymi urządzeniami przedstawię krótki opis kilku z nich. W tym przypadku chodzić będzie bardziej o pokazanie zasady działania niż o prezentacją asortymentu. Zacznę od urządzenia zwanego EYE-TRAC 106 produkowanego przez firmę G+W APPLIED SCIENCE LABORATORIES. Jest to bez kontaktowy, fotoelektryczny przyrząd, w którym nie ma potrzeby używania filmu do zapisu, nie jest również konieczne stosowanie elektrod, badany może w trakcie pomiarów używać okularów lub występować bez nich. Czas badania daje obiektywne i rzetelne parametry funkcji binokularnej, które są przedstawione w postaci wykresów na taśmie termicznej. Obsługa urządzenia Jest bardzo porasta i nawet niewykwalifikowany personel może przeprowadzać testy. Przy pomocy tego urządzenia można mierzyć takie funkcje jak: (1) sprawność czytania; (2) szybkość czytania; (3) stopień zrozumienia tekstu; (4) dwuoczna koordynacja ruchowa. Czas badania wynosi 3-5 min. EYE-TRAC 106 zapisuje poziome ruchy oczu. Podłączenie przystawki daje możliwość bardziej skomplikowanych badań miedzy innymi zapis poziomych i pionowych ruchów oczu (zapis obejmuje ruch każdego oka z osobna) oraz kompleksowość i właściwości ruchów oczu dla potrzeb rozwiązywania problemów graficznych. Drugim urządzeniem z tej rodziny jest ETE-TRAC 200, które dokonuje zapisu poziomych i pionowych ruchów oczu. Wysoka wrażliwość l dokładność umożliwiają odpowiedzi milisekundowe. Analogowe i cyfrowe dane są dostarczane do systemu komputera. Ruchy oczu są generowane elektroniczne przez komputer i przedstawiane na monitorze w postaci dwóch prostych prostopadłych na tle obrazu widzianego przez osobę badaną, a punkt przecięcia się tych prostych wyznacza punkt fiksacji oczu. Pozwala to na obserwację trajektorii oczu po badanym obrazie. Urządzenie może współpracować z elektronicznymi rejestratorami obrazu. Jeszcze jedno urządzenie warte Jest wspomnienia. Jest to EVE MARK RECORDER 4 produkowany przez japońską firmę NAC Inc. Jest to urządzenie do jednoczesnego zapisu ruchów oczu po obserwowanym obrazie i obserwowanego obrazu na jednej ścieżce. Składa się z maski zaopatrzonej w obiektyw do zapisu obrazu widzianego oraz urządzenia rejestrującego ruch oczu, przyrządu rejestrującego te dwie wartości /np. kamera 16 mm/ połączonego z maską światłowodem. Efektem jednoczesnego zapisu jest ruch niewielkiego znaczka odpowiadającego fiksacji oczu po oglądanym obrazie. Urządzenie może być stosowano do badania percepcji wizualnej, ruchów oczu podczas czytania, badania wizualnej sytuacji kierowcy, ruchów oczu w przypadku pracy z urządzeniami, w których konieczny jest odczyt wielu parametrów w krótkim czasie /np. pulpit sterowniczy w samolocie/. Jest przystosowane do współpracy z kamerą 16 mm oraz ze standartową kamerą TV.
Pomiary ruchów oczu przez te urządzenia są najbardziej przydatną diagnozą v wielu dziedzinach włącznie z neurologią, oftalmologią, psychologią, psychologią inżynieryjną, diagnostyką czytania czy też optometrią. Sprzedażą tych instrumentów produkowanych przez firmy: G+W APPLIED SCIENCE LABORATORIES NAC Inc. oraz LAFAYETE INSTRUMENT CO. zajmuje się monachijska firma HEINZ ALBRECHT INSTRUMENTE i tak np. ETE-TRAC 106 kosztuje 10 332 DM (dane1982r), EYE-TRAC 200 kosztuje 15 498 DM (dane1982r), a EYEMARK RECORDER 4 - 23 574 DM (dane1982r).
UWAGI KOŃCOWE
Kończąc to opracowanie chciałem jeszcze poczynić kilka uwag, które wydają mi się konieczne. Wybrane metody i urządzenia, które przedstawiłem a które zostały zebrane z różnych źródeł, dają projektantowi dość duży wachlarz możliwości. Oczywiście pod warunkiem, że ustosunkujemy się do tego materiału dość krytycznie, co tylko powinno pomóc w projektowaniu. Można to opracowania traktować różnie, ale najważniejsze, wydają mi się nie tyle same metody i urządzenia, co raczej sam efekt projektowy, który przy ich pomocy można uzyskać. Ważne jest też, aby testy i urządzenia były dostosowywane do sytuacji badawczej; aby badać jakąś zmienną przy pomocy różnych metod i ostrożnie wyciągać wnioski. W opracowaniu tym bardziej zależało mi na pokazaniu zasad działania czy organizacji niż na szczegółowym opisie technicznym, który ewentualnie można znaleźć w pozycjach bibliograficznych.
Postacie niektórych badaczy i uczonych zajmujących się poruszaną problematyką.
Bror Zachrisson - zajmował się badaniami nad percepcją druku, a w szczególności badaniami wpływu odległości, szybkości percepcji, ruchów oczu, zmęczenia wzroku i czytelnika, widoczności peryferyjnej i tempa czytania na proces percepcji i rozumienia tekstu drukowanego. Badania przeprowadzał w sztokholmskim Graphic Institute.
Mlles A.Tinker - zajmował się psychologią stosowaną, naukową typografią oraz różnymi formami drukowanego przekazu. Badania poświęcił skomplikowanym i wielowarstwowym zagadnieniom procesu czytania i rozumienia drukowanych tekstów. Dziś jest emerytowanym profesorem Wydziału Psychologii Uniwersytetu w Minnesota (Mass.)
Herbert Spencer - członek Królewskiego Instytutu Sztuki w Londynie. Przewodniczący grupy badającej czytelność druku, zebrał wyniki studiów na temat czytelności pism drukarskich dokonanych przez badaczy na przestrzeni 95 lat.
Emil Javal - lekarz-okulista, profesor Uniwersytetu paryskiego, autor " Higieny czytania" /1878r./. Badał czytelność liter w stosunku do odległości i oświetlenia.
Martin Krampen - profesor University of Waterloo w Ontario. Prowadził szerokie badania dotyczące: światowego systemu znaków drogowych, klasyfikacji symboli graficznych /badania finansowane przez Fundację Forda/, spostrzegania ruchu pozornego, projektowa nią przemysłowego i organizacji przemysłu oraz zapamiętywania i zapominania materiału obrazowego.
Tomas Maldonado - malarz, pedagog, filozof, jest wybitna indywidualnością w światowym ruchu projektantów form przemysłowych. Formułował swoje koncepcje w oparciu o doświadczenia Hochschule fur Gestaltung w Ulm, której był prorektorem i rektorem. Jest współ twórcą ICSIDu . Obecnie jest profesorem Uniwersytetu w Boloni.
BIBLIOGRAFIA
R. Arnheim Sztuka i percepcja wzrokowa. WAiF Warszawa 1978
V. Barabansikov V.I .Belopolsky - Eye movents and dynamics of visual perception. Abstract gulde. XXII International Congress of Psychology Leipzig1980
G. Bonsiepe Komunikacja perswazyjna: w kierunku wizualnej retoryki. IDEE Kraków1974
H. Ditfurth Duch nie spadł z nieba. PIW Warszawa 1979
R.Gawrońeki Rozpoznanie i decyzja. PWN Warszawa 1970
R.L. Gregory Oko i mózg, psychologia widzenia. PWN Warszawa 1971
J.P. Guilford Natura inteligencji człowieka. PWN Warszawa 1978
l.R. Hilgard Wprowadzenie do psychologii. PWN Warszawa 1972
J. Hochberg Percepcja WNT Warszawa 1970
S. Kościelecki Współczesna koncepcja wychowania plastycznego PWN Warszawa 1977
M. Krampen Signs and symbols in graphic communication Dealgn Ouartely Walker Art Center 1962
T. Maldonado Glosariusz semiotyczny. IDEE Kraków1974
E. McCormick Antropotechnika WNT Warszawa 1964
J. Morski Badania wartości prezentacyjnej opakowań Biuletyn Informacyjny Centralnego Ośrodka Opakowań nr.1/1964
J.Morski Ekspertyzy wartości prezentacyjno-reklamowej i rynkowej opakowań. nr.3-4/65
J.Morski Ocena wymagań rynków zachodnio-europejskich w zakresie opakowań przemysłu mięsnego. nr.2 /64
J.Z.Młodkowski H.Młodkowski Przegląd technik rejestracji ruchów oczu. Przegląd Psychologiczny nr.2/1979
P.W. Pickford Zmysły i odbiór wrażeń przez człowieka PWN Warszawa 1970
G.M. Wyburn H. Spencer The visible word. Londyn 1968
W. Starkiewicz Psychofizjologia wzroku. PZWL Warszawa 1960
W. Szewczuk Atlas psychologiczny. PWH Warszawa 1979
R. Tadeusiewicz L. Kot Z. Miksut Biocybernetyka. AGH Kraków 1978
M.A. Tinker Podstawy efektywnego czytania PWN Warszawa 1980
R. Tomaszewski Percepcja znaków a projektowanie pism drukarskich. Litera nr.58/1975
F.H. Wallis Grafika reklamowa WNT Warszawa 1972
E.S. Woodworth H. Schlosberg Psychologia eksperymentalna PWN Warszawa 1963
B. Zachrisson Studia nad czytelnością druku WNT Warszawa 1970
Field Proven for Quantitative Analysis of Eye Movement Pupillmetry and Visual Function. G+W Applied Science Laboratories 1978
T.K.K Psychological and physiological apparatus. Takei and Company Ltd. Japonia 1976
EyeMark Recorder Model 4 NAC,Inc. Tokyo Japan
XXIInd International Congress of Psychology. Abatract Gulde. Leipzig GDR July 6-12 1980
Produkt-Information. Heinz Albrecht Instrumente. June 1980
